Στάρετς Βαρσανούφιος:
ΣΤΑΡΕΤΣ ΒΑΡΣΑΝΟΥΒΙΟΣ ΕΙΔΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΝΑ ΚΑΙΓΕΤΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ΡΗΜΑΤΑ ΖΩΗΣ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΟΥ. ΟΣΙΟΥ ΣΤΑΡΕΤΣ ΝΙΚΩΝΟΣ ΜΠΕΛΙΑΕΦ (1931)
Όταν σας έρχονται λογισμοί, μη προσπαθήτε να τους διώξετε ανοίγοντας ένα λογικό διάλογο μαζί τους. Χτυπάτε τους επάνω στην Πέτρα. Πέτρα είναι ο Χριστός. Το Όνομά Του. Η προσευχή του Ιησού. Δεν είναι στο χέρι σας, να μη τους δεχθήτε. Τους λογισμούς τους διώχνει μόνο το Όνομα του Ιησού. – Στάρετς Βαρσανούφιος
Βεβαίως υπάρχει. Λέγε όσο πιο πολύ μπορείς την ευχή. Και άφησε τα πάντα στα χέρια του θεού. Και ποια η ωφέλεια από την ευχή όταν δε συμμετέχει ο νους και η καρδιά;
Τεράστια ωφέλεια. Είναι γνωστό ότι η «ευχή» έχει πολλές βαθμίδες: από την απλή προφορά των λέξεων της «ευχής» μέχρι την «ευχή» την θαυματουργική. Μα έστω και στην κατώτατη βαθμίδα να βρισκόμαστε και αυτό για μας είναι ψυχικά πολύ ωφέλιμο και σωτήριο. Από τον άνθρωπο που λέγει την «ευχή» φεύγουν οι δυνάμεις του εχθρού μας. Και ο άνθρωπος αυτός γρήγορα ή αργά οπωσδήποτε θα σωθεί.
[irp posts=”352055″ name=”Ο τόπος και ο τρόπος της σωτηρίας”]
Αναστήθηκα! Αναστέναξε ο Μεγαλόσχημος. Από δω και πέρα δεν πρόκειται πια να πέσω σε ακηδία και απόγνωση. Το λέγω λοιπόν και το επαναλαμβάνω: λέτε την «ευχή».Έστω και μόνο με το στόμα. Και ο Κύριος δεν θα σας αφήσει.
«Το βράδυ, κατάκοπη καθώς είμαι από το μόχθο της ημέρας, δεν έχω όρεξη για προσευχή. Άλλωστε, γιατί να προσευχηθώ;…».
Μα πώς είναι δυνατό να μην έχει κανείς διάθεση επικοινωνίας με τον Κύριο, έστω και εξουθενωμένος σωματικά; Μήπως οι οποιεσδήποτε διασκεδάσεις ξεκουράζουν τον άνθρωπο; Όχι, αυτές τον καταπονούν περισσότερο, ενώ η προσευχή έλκει τη θεία χάρη, που αναπαύει σώμα και ψυχή.
Δεν προσεύχεστε, λοιπόν… Ή είστε θυμωμένη με το Θεό ή πιστεύετε ότι δεν Τον έχετε ανάγκη. «Γιατί να προσευχηθώ;», αναρωτιέστε. Νιώθετε αυτάρκεια και αυτοϊκανοποίηση. Είστε χορτάτη! Και δεν θέλετε να ζητάτε…
Κάθε βράδυ, όσο κουρασμένη κι αν είστε, μην παραλείπετε να καταφεύγετε σ’ Εκείνον. Να προσεύχεστε γονατιστή ή καθισμένη. Και όταν μπορείτε, να σηκώνεστε όρθια. Δεν έχει τόση σημασία ή στάση, φτάνει να προσεύχεστε. Να ευχαριστείτε τον Κύριο για την ημέρα που πέρασε, όσο δύσκολη κι αν ήταν, να Τον παρακαλάτε για μια καλή νύχτα και να ζητάτε συγχώρηση με βαθειά μετάνοια για τα σφάλματά σας.
Προσευχή τη νύχτα στο κρεβάτι.
Στη διάρκεια της νύχτας, όποτε ξυπνάτε για λίγο και πριν σας ξαναπάρει ό ύπνος, να προσεύχεστε έτσι όπως είστε ξαπλωμένος. Αυτό δεν είναι κακό. Απεναντίας μάλιστα, αν συνηθίσετε να λέτε την ευχή ή κάποιον ψαλμό στα μεσοδιαστήματα του ύπνου, θα διώχνετε όλους τους κακούς λογισμούς, που σας πολεμούν εκείνη την ώρα.
(Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Χειραγωγία στην πνευματική ζωή, Ι. Μ. Παρακλήτου.)
«Το βράδυ, κατάκοπη καθώς είμαι από το μόχθο της ημέρας, δεν έχω όρεξη για προσευχή. Άλλωστε, γιατί να προσευχηθώ;…».
Μα πώς είναι δυνατό να μην έχει κανείς διάθεση επικοινωνίας με τον Κύριο, έστω και εξουθενωμένος σωματικά; Μήπως οι οποιεσδήποτε διασκεδάσεις ξεκουράζουν τον άνθρωπο; Όχι, αυτές τον καταπονούν περισσότερο, ενώ η προσευχή έλκει τη θεία χάρη, που αναπαύει σώμα και ψυχή.
Δεν προσεύχεστε, λοιπόν… Ή είστε θυμωμένη με το Θεό ή πιστεύετε ότι δεν Τον έχετε ανάγκη. «Γιατί να προσευχηθώ;», αναρωτιέστε. Νιώθετε αυτάρκεια και αυτοϊκανοποίηση. Είστε χορτάτη! Και δεν θέλετε να ζητάτε…
Κάθε βράδυ, όσο κουρασμένη κι αν είστε, μην παραλείπετε να καταφεύγετε σ’ Εκείνον. Να προσεύχεστε γονατιστή ή καθισμένη. Και όταν μπορείτε, να σηκώνεστε όρθια. Δεν έχει τόση σημασία ή στάση, φτάνει να προσεύχεστε. Να ευχαριστείτε τον Κύριο για την ημέρα που πέρασε, όσο δύσκολη κι αν ήταν, να Τον παρακαλάτε για μια καλή νύχτα και να ζητάτε συγχώρηση με βαθειά μετάνοια για τα σφάλματά σας.
Προσευχή τη νύχτα στο κρεβάτι.
Στη διάρκεια της νύχτας, όποτε ξυπνάτε για λίγο και πριν σας ξαναπάρει ό ύπνος, να προσεύχεστε έτσι όπως είστε ξαπλωμένος. Αυτό δεν είναι κακό. Απεναντίας μάλιστα, αν συνηθίσετε να λέτε την ευχή ή κάποιον ψαλμό στα μεσοδιαστήματα του ύπνου, θα διώχνετε όλους τους κακούς λογισμούς, που σας πολεμούν εκείνη την ώρα.
(Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Χειραγωγία στην πνευματική ζωή, Ι. Μ. Παρακλήτου.)
Στο κεφάλαιο αυτό θα αποπειραθώ να
εκθέσω όσο γίνεται συντομότερα τις πιο ουσιώδεις απόψεις για την
προσευχή του Ιησού, της μεγάλης αυτής ασκήσεως της καρδίας, καθώς και
την πλέον υγιαίνουσα διδασκαλία για την άσκηση αυτή την οποία συνάντησα
στο Άγιο Όρος.
Για πολλά χρόνια οι μοναχοί προφέρουν την προσευχή αυτή με το στόμα, χωρίς να αναζητούν τεχνητούς τρόπους ενώσεως του νου με τη καρδιά. Η προσοχή τους συγκεντρώνεται στη συμμόρφωση της καθημερινής ζωής τους στις εντολές του Χριστού. Η αιωνόβια πείρα της ασκήσεως αυτής έδειξε ότι ο νους ενώνεται με την καρδιά δια της ενεργείας του Θεού, όταν ο μοναχός περάσει την σταθερή πείρα της υπακοής και της εγκράτειας, όταν ο νους του, η καρδιά και αυτό το σώμα του «παλαιού ανθρώπου» ελευθερωθούν επαρκώς από την εξουσία της αμαρτίας. Εν τούτοις και κατά το παρελθόν και κατά τον παρόντα καιρό οι Πατέρες μερικές φορές επιτρέπουν να προσφεύγουμε στην τεχνητή μέθοδο εισαγωγής του νου στην καρδιά.
Για το λόγο αυτό ο μοναχός, δίνοντας κατάλληλη θέση στο σώμα και κλίνοντας την κεφαλή προς το στήθος, νοερά προφέρει την προσευχή εισπνέοντας ήσυχα τον αέρα με τις λέξεις: «Κύριε, Ιησού Χριστέ, (Υιέ του Θεού)» και έπειτα εκπνέοντας τελειώνει την προσευχή: «ελέησον με (τον αμαρτωλό)». Κατά τον χρόνο της εισπνοής η προσευχή του νου κατ’ αρχάς ακολουθεί την κίνηση του εισπνεόμενου αέρα και συγκεντρώνεται στο άνω μέρος της καρδιάς. Κατά την εργασία αυτήν για κάποιο χρονικό διάστημα η προσοχή μπορεί να διαφυλαχτεί αδιάχυτη και ο νους να παραμείνει κοντά στην καρδιά, ακόμη δε και να εισέλθει μέσα της. Η πείρα θα δείξει ότι ο τρόπος αυτός θα δώσει στο νου τη δυνατότητα να δει όχι αυτή τη φυσική καρδιά, αλλά εκείνο που γίνεται μέσα της: Τί είδους αισθήματα μπαίνουν σε αυτή· τί είδους νοερές εικόνες την πλησιάζουν απ’ έξω. Αυτή η άσκηση θα οδηγήσει τον μοναχό να αισθάνεται την καρδιά του και να διαμένει σε αυτή με την προσοχή του νου χωρίς να χρησιμοποιεί πλέον οποιαδήποτε «ψυχοσωματική τεχνική».
Η τεχνητή μέθοδος μπορεί να βοηθήσει τον αρχάριο να βρει τον τόπο, που οφείλει να σταθεί η προσοχή του νου κατά την προσευχή και γενικά σε κάθε στιγμή. Εν τούτοις η πραγματική προσευχή δεν επιτυγχάνεται με τον τρόπο αυτό. Αυτή δεν έρχεται διαφορετικά, παρά μόνο με την πίστη και τη μετάνοια, οι οποίες είναι η μόνη βάση γι’ αυτήν. Ο κίνδυνος της ψυχοτεχνικής, όπως έδειξε η μακρά πείρα, έγκειται στο ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι δίνουν υπερβολικά μεγάλη σημασία σ’ αυτήν καθ’ εαυτή την μέθοδο. Προς αποφυγή της επιβλαβούς παραμορφώσεως της πνευματικής ζωής του προσευχομένου συνιστάται από παλιών χρόνων στους αρχάριους ασκητές άλλος τρόπος, κατά πολύ βραδύτερος, αλλά ασυγκρίτως ορθότερος και ωφελιμότερος δηλαδή: να συγκεντρώνεται η προσοχή στο Όνομα του Ιησού Χριστού και στα λόγια της ευχής. Όταν η συντριβή για τις αμαρτίες φθάσει σε ορισμένο βαθμό, τότε ο νους με τρόπο φυσικό ενώνεται με την καρδιά.
Ο πλήρης τύπος της προσευχής είναι: «Κύριε, Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν». Στους αρχάριους ακριβώς αυτός ο τύπος προτείνεται. Στο πρώτο μέρος της προσευχής ομολογούμε τον Χριστόν-Θεόν, τον σαρκωθέντα δια την ημών σωτηρίαν. Στο δεύτερο μέρος με μετάνοια αναγνωρίζουμε την πτώση μας, την αμαρτωλότητα και την λύτρωσή μας. Ο συνδυασμός της δογματικής ομολογίας με την μετάνοια απεργάζεται την προσευχή πληρέστερη κατά το θετικό της περιεχόμενο. Είναι δυνατόν να καθορίσουμε μερικά στάδια στην ανάπτυξη της προσευχής αυτής:
Πρώτον, είναι η προφορική. Λέμε την προσευχή με τα χείλη, ενώ προσπαθούμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στο Όνομα και τις λέξεις.
Δεύτερον, νοερά. Δεν κινούμε πλέον τα χείλη, αλλά προφέρουμε το όνομα του Ιησού Χριστού και το υπόλοιπο περιεχόμενο της προσευχής νοερά.
Τρίτον, νοερά-καρδιακή. Ο νους και η καρδιά ενώνονται κατά την ενέργεια τους· η προσοχή περικλείεται μέσα στην καρδιά και εκεί προφέρεται η ευχή.
Τέταρτον, αντενεργούμενη. Η προσευχή ριζώνει στη καρδιά, και χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια της θελήσεως προφέρεται από μόνη της μέσα στη καρδιά, τραβώντας προς τα εκεί την προσοχή του νου.
Πέμπτον, χαρισματική. Η προσευχή ενεργεί ως τρυφερή φλόγα μέσα μας, ως έμπνευση Άνωθεν, που γλυκαίνει την καρδιά με την αίσθηση της αγάπης του Θεού και αρπάζει το νου σε πνευματικές θεωρίες. Μερικές φορές συνοδεύεται με την όραση του Φωτός.
Η βαθμιαία ανάβαση στη προσευχή είναι η πλέον αξιόπιστη. Στον εισερχόμενο στο στάδιο του αγώνα για την προσευχή επιμόνως προτείνεται να αρχίζει με την προφορική προσευχή, έως ότου αυτή αφομοιωθεί από το σώμα, τη γλώσσα, την καρδιά και τη διάνοιά του. Η διάρκεια της περιόδου αυτής είναι διαφορετική σε κάθε άνθρωπο. Όσο βαθύτερη είναι η μετάνοια, τόσο συντομότερη η οδός.
Με την προσευχή, και μάλιστα την ευχή του Ιησού, σχετίζονται καμιά φορά διάφορες κινήσεις και αλλοιώσεις στο σώμα και στο πνεύμα μας, αλλά δεν υπάρχει λόγος να δίνουμε σημασία σ’ αυτές. Στους περισσότερους ανθρώπους, πάντως, δεν συμβαίνει κάτι το ιδιαίτερο. Η προσευχή κυλά ήρεμα μ’ όλη τη δύναμή της – ό,τι πιο καλό και ακίνδυνο!
Ως νοερή παράσταση ενώπιον του Θεού μέσα στην καρδιά με ευχαριστία, δοξολογία, ικεσία και μετάνοια, η προσευχή είναι εντελώς πνευματική εργασία. Στην προσευχητική διαδικασία όλα είναι πνευματικά. Ο φόβος του Θεού, δηλαδή η βαθύτατη ευλάβεια, είναι η ρίζα της προσευχής, από την οποία βλαστάνουν και η πίστη και η ελπίδα και η αγάπη και κάθε άλλο θείο αίσθημα. Σε μια δυναμική προσευχή, όλα αυτά τα αισθήματα βρίσκονται ζωηρά στην καρδιά.
Διαβάστε τις προσευχές των αγίων, που έχουν φτάσει ως εμάς, εισχωρήστε στα βάθη των νοημάτων τους, και θα δείτε ότι ξεχειλίζουν από αγιοπνευματική χάρη. Ο θείος έρωτας των αγίων είναι που προσείλκυσε και έκλεισε τη χάρη μέσα στις προσευχές τους. Εμείς, διαβάζοντάς τες με προσοχή, επίγνωση και κατάνυξη, αποκτούμε όμοια με τη δική τους εσωτερική κατάσταση. Και με τη συνεχή επανάληψη των προσευχών, καλλιεργείται μέσα μας η αδιάλειπτη «εν Αγίω Πνεύματι» προσευχή και εδραιώνεται μια αμετάπτωτη προσευχητική διάθεση.
Από τις προσευχές που μας παρέδωσαν οι άγιοι, η ευχή του Ιησού, το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με», είναι η πιο εύχρηστη, λόγω της συντομίας της, και η πιο καρποφόρα, όταν επιτελείται αδιάλειπτα μέσα στην καρδιά. Αλλά για να κατορθωθεί και να καρποφορήσει η ευχή του Ιησού -και να καρποφορήσει σημαίνει να εξορίσει από την καρδιά τα πάθη και τους δαίμονες και να εγκαταστήσει σ’ αυτήν τον Χριστό-, χρειάζεται πολύς καιρός και πολλή βία, δηλαδή εντατικός ψυχοσωματικός αγώνας. Με τη βία φτάνει ο άνθρωπος από τη μη καθαρή προσευχή -εκείνη που συμπλέκεται με τις εμπαθείς μνήμες και τους λογισμούς- στην καθαρή και αρρέμβαστη προσευχή. Σ’ αυτή την προσευχή, την μόνη αληθινή, ο νους, παραμένοντας μέσα στην καρδιά, είναι προσκολλημένος αποκλειστικά στο Θεό, αφού κατόρθωσε ν’ απαλλαγεί από κάθε περισπασμό.
Οι μικρές προσευχές, οι λιγόλογες και περιεκτικές, βοηθούν πολύ το νου να συγκεντρωθεί, γι’ αυτό οι άγιοι πατέρες συνήθιζαν να τις επαναλαμβάνουν αδιάλειπτα. Με τη συνεχή επανάληψη ανάγκαζαν το νου τους να παραμένει δεμένος με το όνομα του Κυρίου και σκόρπιζαν όλους τους λογισμούς. Οι μικρές αυτές προσευχές ήταν διάφορες. Ο αββάς Κασσιανός μας πληροφορεί, ότι στην Αίγυπτο χρησιμοποιούσαν τον ψαλμικό στίχο: «Ο Θεός, εις την βοήθειαν μου πρόσχες· Κύριε, εις το βοηθήσαί μοι σπεύσον» (Ψαλμ. 69:2). Ο άγιος Ιωαννίκιος δοξολογούσε συνέχεια την Αγία Τριάδα: «Η ελπίς μου ο Πατήρ, καταφυγή μου ο Υιός, σκέπη μου το Πνεύμα το Άγιον. Τριάς Αγία, δόξα σοι». Και ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος γράφει για έναν ασκητή, που νύχτα-μέρα προσευχόταν με τούτα μόνο τα λόγια: «Εγώ ως άνθρωπος ήμαρτον, συ δε ως Θεός συγχώρησον». Αναμφίβολα θα υπήρχαν και πολλές άλλες σύντομες προσευχές. Τελικά, όμως, επικράτησε η ευχή του Ιησού, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα από μοναχούς και λαϊκούς.
Μεγάλη είναι η σπουδαιότητα της ευχής, γιατί, με τη σωστή άσκησή της, επιτυγχάνεται η επιστροφή του νου στην καρδιά -ή, μ’ άλλα λόγια, η ενοποίηση της ουσίας του νου με την ενέργειά του, που διασκορπίζεται προς τα έξω μέσω των αισθητηρίων- και στη συνέχεια η ανάβασή του ως το Θεό. Αν ο νους, μετά την ανάβασή του στο Θεό, παραμένει σταθερά σ’ Αυτόν, αποκτά την αδιάλειπτη μνήμη Του.
Στην πιστή καρδιά η μνήμη του Θεού συνοδεύεται φυσιολογικά από τα αισθήματα της ευσέβειας, της ευγνωμοσύνης, της ελπίδας, της απόλυτης εμπιστοσύνης στο θείο θέλημα και άλλα παρόμοια. Επειδή τα αισθήματα αυτά είναι πνευματικά, η ευχή του Ιησού, που γεννά και συγκρατεί τη μνήμη του Θεού, ονομάζεται πνευματική προσευχή. Όταν, όμως, δεν συνοδεύεται από πνευματικά αισθήματα, είναι απλά μια λογική προσευχή.
Η προσεκτική, καθαρή και αρρέμβαστη ευχή γεννάει κάποια θερμότητα μέσα μας. Είναι η φωτιά που ανάβει ο Θεός στα χωράφια των καρδιών μας, κατακαίγοντας τα αγκάθια των παθών και των δαιμόνων και γεμίζοντάς τα με το Πνεύμα και τη χάρη Του. Μέσα σ’ αυτή τη θερμότητα και την καθαρή προσευχή γεννιέται στην καρδιά ο θείος έρωτας για τον Ιησού. Βλέπετε, απ’ όλες τις αρετές πιο πολύ η προσευχή εμπνέει στον άνθρωπο τον θείο έρωτα, επειδή φτερώνει το νου και τον ανεβάζει ως το Θεό.
Πώς να επιτελούμε την ευχή.
Αν η καρδιά σας θερμαίνεται, όταν διαβάζετε από το προσευχητάρι τις συνηθισμένες προσευχές, και ο νους σας ανεβαίνει με θείο πόθο ως τον Κύριο, τότε συνεχίστε να προσεύχεστε μ’ αυτόν τον τρόπο.
Η ευχή του Ιησού, όπως και κάθε άλλη προσευχή, αν την προφέρουμε μηχανικά, με τα χείλη και τη γλώσσα μόνο, είναι άκαρπη. Δοκιμάστε, λέγοντας την ευχή πιο ζωντανά, να συλλογιστείτε ότι ο ίδιος ο Κύριος είναι παρών μπροστά σας, σας ακούει και γνωρίζει τί συμβαίνει στην ψυχή σας. Ξυπνήστε, επίσης, μέσα σας τη δίψα της σωτηρίας και αποκτήστε τη βεβαιότητα ότι αυτή μπορεί να σας τη χαρίσει ο Χριστός μονάχα και κανένας άλλος. Ύστερα κραυγάστε Του νοερά, με το νου συγκεντρωμένο στην καρδιά: “Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με!”. Μπορείτε, αν θέλετε, να χρησιμοποιήσετε και κάποιαν άλλη σύντομη ικεσία, μια και δεν έχουν σημασία τόσο τα λόγια όσο τα φιλόθεα αισθήματα, που γεννιούνται απ’ αυτά μέσα μας, και η αγαπητική στροφή της καρδιάς στον Κύριο. Εκείνος είναι η Αγάπη. Γι’ αυτό, μόλις αγγίξει την καρδιά μας, τη φλογίζει από αγάπη για το πανάγιο Πρόσωπό Του. Να τί πρέπει να επιδιώκουμε. Τα λόγια και η μέθοδος της ευχής του Ιησού είναι μόνο όπλο, ή μάλλον μόνο κόπος, που φανερώνει τον σφοδρό πόθο της ψυχής να βρει τον Κύριο. Αν η γλώσσα σας αδιάλειπτα επαναλαμβάνει την ευχή, αν ο νους σας αδιάλειπτα ατενίζει το Θεό, αν η καρδιά σας αδιάλειπτα διψάει την ένωση μαζί Του, τότε ο Πανάγαθος, βλέποντας και βραβεύοντας τον αγώνα σας, θα σας ελεήσει και θα σας σώσει.
(Οσίου Θεοφάνους του Εγκλείστου, Χειραγωγία στην πνευματική ζωή, Εκδ. Ι. Μ. Παρακλήτου, σσ. 59-63)