Η ομφαλοσκοπία είναι μέθοδος με την οποία προσπαθούσαν να φτάσουν σε θρησκευτική έκσταση παρατηρώντας για μεγάλο χρονικό διάστημα τον ομφαλό τους. Το ίδιο όνομα έχει και μαντική μέθοδος που βασίζεται στην παρατήρηση του ομφάλιου λώρου.
Αυτός που ομφαλοσκοπεί, επικεντρώνοντας όλο του το ενδιαφέρον στον εαυτό του, με συνέπεια να αδιαφορεί για τον κοινωνικό περίγυρο, καλείται ομφαλοσκόπος. Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία του ομφαλοσκόπου με τον σημερινό νάρκισσο.
Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, οι μοναχοί της Αθωνικής πολιτείας είχαν απασχοληθεί με μιαν ιδιαίτερα έντονη συζήτηση για τον ησυχασμό, αποδεικνύοντας τη σημαντικότητα του Αγίου Ορους στη θρησκευτική ζωή της (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας.
Ησυχασταί εισίν οι διαβιούντες εν ησυχία. Αυτό το όνομα δινόταν σε όσους είχαν στόχο την αδιαίρετη και πλήρη ενότητα με το Θείο και επέλεγαν την τέλεια απομόνωση από τον κόσμο.
Οι πρακτικές του ησυχασμού περιλάμβαναν την επανάληψη της απλής προσευχής «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησόν με», σε συνδυασμό με την ομφαλοσκόπηση και ασκήσεις αναπνοής, με στόχο τη συγκέντρωση και την ανάταση της πνευματικής συνείδησης του μοναχού σε ένα ανώτερο επίπεδο.
Η θεωρία του ησυχασμού ταίριαζε στους απομονωμένους ερημίτες μοναχούς του Αγίου Ορους, που ακολουθούσαν τη δική τους ρουτίνα προσευχών. Στα γραπτά και στις ομιλίες του Γρηγορίου Παλαμά, που είχε διατελέσει ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου, δόθηκε πρωταρχικός ρόλος. Ο Παλαμάς ανέλυσε τις αρχές του ησυχασμού, μιλώντας για το «άκτιστο φως» του όρους Θαβώρ, την επίτευξη της «θείας έλλαμψης» κρατώντας την αναπνοή καθώς ο ησυχαστής απάγγελνε τη «νοερά προσευχή». Θεωρούσε πως οι μοναχοί με μια συνείδηση σε ανάταση μπορούσαν να έχουν την εμπειρία της θείας ενέργειας και του άκτιστου φωτός και να μοιάσουν -μέσω της θέωσης- με τον Θεό.
Βασικός αντίπαλος αυτής της θεωρίας ήταν ο μοναχός Βαρλαάμ, από την Καλαβρία της νότιας Ιταλίας, αλλά και πολλοί άλλοι που χαρακτήριζαν ομφαλοσκόπους όσους είχαν ακολουθήσει τη θεωρία του ησυχασμού. Το 1339 ο Βαρλαάμ στάλθηκε από τον Ανδρόνικο Γ' σε διάφορες διπλωματικές αποστολές στη Δύση, με απώτερο σκοπό την προτεινόμενη ένωση των Εκκλησιών.
Στα γραπτά του ο Βαρλαάμ άσκησε έντονη κριτική στις πρακτικές των ησυχαστών, που είχαν πλέον εδραιωθεί από τον Γρηγόριο Παλαμά, πράγμα που οδήγησε στην καταδίκη του από ένα τοπικό εκκλησιαστικό συμβούλιο το 341. Εναν χρόνο μετά ο Βαρλαάμ προσχώρησε στον Ρωμαιοκαθολικισμό, υποστηρίζοντας τον αριστοτελισμό του Ακινάτη εναντίον της πλατωνικής και νεο-πλατωνικής ιδεολογίας των ησυχαστών.
Το δόγμα απηχούσε τις ελληνικές εθνικές ιδέες στη πάλη τους με τη Δύση και εξέφραζε την κίνηση των μοναχών, με τη στήριξη του Αγίου Ορους και των μοναστηριών στη Βαλκανική χερσόνησο, που εξαρτιόνταν από αυτό.
Σημαντικά είναι επίσης τα κείμενα ενός άλλου ησυχαστή, του Νικόλα Καβάσιλα.
*ομότιμος καθηγητής Τμήματος ΕΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου