Περί πνευματικών μεθηλικιώσεων και της οκτάδας των παθών στην εργογραφία του αββά Κασσιανού του Ρωμαίου

 
Συγγραφείς:    Ανδρέου Σωκράτης I.
Σχολή/Τμήμα:    Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας
Γλώσσα:    Ελληνικά
Ημ/νία έκδοσης:    2017
Περίληψη:    Μέσα από την επισταμένη μελέτη και έρευνα της εργογραφίας του αββά Κασσιανού, αλλά και της σύγχρονης σχετικής βιβλιογραφίας, προσπαθήσαμε να αναπτύξουμε και να παρουσιάσουμε στην παρούσα διατριβή, το πολύ ενδιαφέρον και σύνθετο θέμα: «Περί πνευματικών μεθηλικιώσεων και της οκτάδας των παθών στην εργογραφία του αββά Κασσιανού του Ρωμαίου». Παρόλο που ο Όσιος δεν ήταν συστηματικός συγγραφέας, αλλά ένας ταπεινός μοναχός που κατέγραψε και διέσωσε την ασκητική και μοναχική παράδοση της Αιγύπτου, και των γύρω περιοχών. προσπαθήσαμε να συστηματοποιήσουμε, κατά το δυνατόν, πτυχές της θεολογικής του σκέψης, με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδείξουμε μέσα από τη διδασκαλία του, τα δύο βασικά ερευνητικά θέματα της μελέτης μας: α) τις πνευματικές μεθηλικιώσεις και β) την οκτάδα των παθών. Πρόκειται για μια ερευνητική προσπάθεια η οποία έχει στόχο να συμβάλει, έστω και στο ελάχιστο, στην σύγχρονη πατερική έρευνα, καθώς πρόκειται για ένα θέμα το οποίο (στην ολότητά και τη σύνθεσή του) δεν εξετάστηκε διόλου, ούτε από τους ξένους ερευνητές. Η μελέτη, η κατανόηση και η ερμηνεία της Αγίας Γραφής στη σκέψη του Οσίου, αποτελεί την αρχή και το τέλος της πνευματικής γνώσης. Η Ευαγγελική αλήθεια είναι ουσιαστικά η πηγή μέσα από την οποία πηγάζει ολόκληρη η πνευματική συγκρότηση της ορθοδόξου πίστεώς μας. Η πνευματική γνώση και πορεία των αναβαθμών δεν μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς την κατανόηση του αποκεκαλυμμένου λόγου του Θεού. Ο απόστολος Παύλος γίνεται οδηγός στην θεολογική έκφραση του Οσίου, ιδιαίτερα στα μείζονα θέματα της Χριστιανικής ανθρωπολογίας και της σωτηριώδου οικονομίας. Η μορφή του οσίου Κασσιανού ως πρότυπο πνευματικής πατρότητας προκρίνεται μέσα από τον εκκλησιολογικό και ποιμαντικό χαρακτήρα της διδασκαλίας του. Οι διάφορες πτυχές της Χριστιανικής ανθρωπολογίας στη θεολογική γραφίδα του Οσίου, αποτέλεσαν τις ουσιαστικές προϋποθέσεις μέσα από τις οποίες φαίνεται ο άρρηκτος δεσμός της ασκητικής εμπειρίας με την ορθόδοξη πίστη, δηλ. με απλά λόγια, ο όσιος Κασσιανός είναι γνήσιος και αυθεντικός εκφραστής της νηπτικής και ασκητικής παράδοσης, όπου το δόγμα ερμηνεύεται στο ήθος, και η θεωρία της πίστεως φανερώνεται στην πράξη της ασκήσεως, εξάπαντος δια της εν Χριστώ ανακαίνισης. Οι πνευματικές μεθηλικιώσεις δεν αποτελούν βέβαια καινοτομία στην σκέψη του Οσίου. Πρόκειται για την αδιάλειπτη προοδευτική πνευματική πορεία του ανθρώπου προς την κατά Χριστόν τελείωση. Αυτοί οι πνευματικοί αναβαθμοί της εν Χριστώ ζωής αποτελούν προσδοκία αλλά και ζητούμενο στον πνευματικό αγώνα του κάθε Χριστιανού. Είναι οι πνευματικές αναβάσεις που οδηγούν στην ενότητα της πίστεως και στοχεύουν στην επίγνωση του Θεού, «εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφες. 4, 13). Οι πνευματικές μεθηλικιώσεις είναι ουσιαστικά το περιεχόμενο και η ίδια η πραγματικότητα αυτού που ο Όσιος ονομάζει «πνευματική γνώση», και η οποία διακρίνεται (δεν διαχωρίζεται): σε πρακτική και θεωρητική. Η πρακτική γνώση ορίζεται ως ο αγώνας για κάθαρση από τα πάθη και την ηθική τελείωση. Αποτελεί προϋπόθεση για να προχωρήσει κανείς στην ανώτερη πνευματική γνώση, τη θεωρητική, αφού μέσα από την πρακτική άσκηση συνεχώς θα αγωνίζεται ώστε να γνωρίσει τη φύση των παθών, τον τρόπο με τον οποίο αυτά συμπεριφέρονται και εκδηλώνονται στην ψυχή του, καθώς επίσης και την θεραπευτική αντιμετώπισή τους μετασχηματίζοντάς τα σε σωτήριες αρετές. Έτσι ο άνθρωπος θα φθάσει στην πλήρη πνευματική ωριμότητα μέσα από τη Χάρη του Θεού, και την δική του αυτεξούσια προσπάθεια, και θα βιώνει την αληθινή γνώση του Θεού μέσα από τα ύψη της Θείας Αγάπης και Θεωρίας. Αυτό το σύνθετο πλαίσιο της θεολογικής γνωσιολογίας, αναπτύσσεται ουσιαστικά μέσα από το πνευματικό οικοδόμημα που ο ίδιος ο άνθρωπος θα εγκαινίσει μέσα στην ύπαρξή του, δηλ. τον «έσω άνθρωπο». Συνεχώς στη ζωή του ο μοναχός, αλλά και ο κάθε πιστός, θα είναι μέτοχοι της φαινομενικής, αλλά υπαρκτής διαλεκτικής μεταξύ σαρκικού και πνευματικού φρονήματος. Ο άνθρωπος καλείται ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα να ενώσει όλες τις δυνάμεις της ψυχής του και να ακολουθήσει εναρέτως τους δείκτες της πνευματικής του πορείας, που είναι η άσκηση και η νηστεία, πάντοτε με μέτρο και σύνεση. Ο διάβολος, ακατάπαυστα θα διαβάλλει και θα φθονεί τον άνθρωπο μέσα από τους διάφορους πειρασμούς και δοκιμασίες. Μέσα σ’ αυτή την φαινομενικά «ανισόρροπη πνευματική μάχη», ο Όσιος τονίζει την σημασία που έχει για την πνευματική μας προκοπή η θεία Χάρη του Θεού, η οποία όμως δεν καταργεί την ελευθερία του αυτεξουσίου του ανθρώπου, αλλά αντίθετα συμπαρίσταται και συνυπουργεί στο μυστήριο της σωτηρίου οικονομίας, κατά την δεκτικότητα και την προαίρεση του ανθρώπου. Έτσι η πρακτική γνώση είναι ουσιαστικά οι τρικυμίες και το πέλαγος που προξενούν στην ζωή του ανθρώπου τα πάθη και η αμαρτία. Μελετώντας στο σύνολο τα έργα του Οσίου, εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι σε όλα υπάρχουν αναφορές οι οποίες σχετίζονται είτε άμεσα, είτε έμμεσα με την περί παθών διδασκαλία. Ιδιαίτερα ο Όσιος ανέπτυξε την περί των οκτώ παθών διδασκαλία, με στόχο να προσφέρει (καθ’ υπακοήν) μιαν ολοκληρωμένη θεώρηση περί των οκτώ βασικών παθών στην πνευματική ζωή. Η διδασκαλία αυτή σίγουρα είναι κάτι που ήδη υπήρχε στην μοναστική παράδοση, ιδιαίτερα μέσα από τα κείμενα του Ευαγρίου Ποντικού. Έντούτοις όμως, ο όσιος Κασσιανός, προβαίνει, σε μια μεθοδική θα λέγαμε, θεώρηση της ανθρώπινης πνευματικής παθολογίας, κυρίως όσον αφορά: τη φύση των παθών, τα αίτια και τις αφορμές που γεννούν τα πάθη, τους τρόπους που εκδηλώνονται στη ζωή του ανθρώπου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται αυτά τα οκτώ κύρια πάθη, από τα οποία γεννιούνται και τα υπόλοιπα «μικρότερα» πάθη. Όλη αυτή η συνεχής προσπάθεια του ανθρώπου, είναι ακατάπαυστη, επίπονη, δραματική. Είναι συνάμα ευλογημένη και σωτήρια. Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο που ήδη έχουμε αναπτύξει, «διαμορφώνονται» οι πνευματικές μεθηλικιώσεις στην πορεία του ανθρώπου για πνευματική ωρίμανση και προκοπή. Έτσι η πρακτική γνώση επιτυγχάνεται προοδευτικά. Οι χαμηλές βαθμίδες των πνευματικών μεθηλικιώσεων δεν εξαντλούνται μονάχα στον παιδαγωγικό χαρακτήρα που τις εκφράζει. Διαποτίζουν την ψυχοσωματική σύνθεση του ανθρώπου μέσα από μια αναγωγική προοπτική προς την ηθική και οντολογική ολοκλήρωση και αυτοσυνειδησία. Ο φόβος του Θεού, είτε δουλικός, είτε τελειοποιητικός, δίνει τις πρώτες αφορμές στον ευδιάθετο μοναχό να καλλιεργήσει μέσα του την βαθιά πίστη στον Θεό, και η οποία θα δυναμώνει συνεχώς δια της αδιάλειπτης μνήμης του θανάτου. Αυτή η κατάσταση ταπεινώνει τον μοναχό, και γεννάει μέσα του το σωτήριο πένθος και την εκούσια συντριβή της καρδιάς του. Έτσι η πρώτη του αποταγή γίνεται ολιστική. Τα γήινα και κοσμικά πράγματα δεν έχουν θέση στην πορεία προς την τελείωση καθώς νεκρώνονται ολοκληρωτικά, μαζί με το ίδιο το οικείο και εμπαθές θέλημα του μοναχού. Όλα αυτά όμως για να επιτευχθούν χρειάζονται την αδιάλειπτη και συνεχή νήψη και έλεγχο του νου. Όταν λοιπόν ο νους είναι πλέον καθαρός και δεν πλανάται συνεχώς προς τα ρέποντα, τότε ο αγωνιζόμενος είναι σε θέση να διακρίνει και να αναγνωρίζει τη φύση και την αιτία των παθών. Η μετάνοια ως πράξη διαρκούς μεταμέλειας και οντολογικής αναγέννησης, καθαίρει την ψυχή του ανθρώπου από τα πάθη και τους λογισμούς, με αποτέλεσμα η θεραπευτική εξυγίανση να είναι ριζική, αλλά και αναζωογονητική, αφού τα πάθη μετασχηματίζονται πλέον σε αρετές. Εντούτοις όμως ο σκοπός της μοναχικής ζωής που είναι η πνευματική τελείωση, δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν δεν υπάρχει άρρηκτη σχέση όλων των παραπάνω με την καθαρή και αδιάλειπτη προσευχή. Η τέλεια προσευχή είναι ο συνεκτικός δεσμός που συνενώνει και συγκρατεί σε ενιαίο δεσμό όλες τις αρετές στην ψυχή του ανθρώπου. Είναι ο λύχνος της πνευματικής ανάβασης για να οδηγηθεί κανείς στην καθαρότητα της καρδιάς και έπειτα προς την τελείωση. Είναι το μέσο και η οδός μέσα από την οποία ο άνθρωπος καλεί τον Θεό σε συνάντηση. Έτσι μέσα από την αδιάλειπτη προσευχή, την λυτρωτική μετάνοια, και την πλήρη επί-γνωση της πρακτικής γνώσης κατά των παθών, ο άνθρωπος οδεύει προς τα ανώτερα σκαλοπάτια των πνευματικών μεθηλικιώσεων όπου εκεί πλέον το «πλαίσιο» είναι η αγνή και καθαρή καρδιά, «ένοικοι» σ’ αυτήν είναι οι αρετές που ως δώρα Θεού κοσμούν και λαμπρύνουν την ψυχή του ανθρώπου και τον οδηγούν προς την οδό της τελείωσης. Η τελείωση όμως δεν είναι μια αόριστη, μυστικιστική και απόκοσμη θεωρία. Πρόκειται για μιαν αμφιλαφή προσωπική σχέση και συνάντηση του ανθρώπου με τον Θεό, η οποία εκφράζεται αφενός μέσα από την θέληση του ανθρώπου να γνωρίσει τον Θεό, και αφετέρου μέσα από την Θεία συγκατάβαση, δηλ. την αποκάλυψη του Θεού μέσα στον κόσμο και την ιστορία. Η «κίνηση» αυτή του Τριαδικού Θεού προς την κτίση, ενεργοποιεί και θεμελιώνει τη δυνατότητα για τον άνθρωπο να «οικειωθεί» τον Θεό, και εκδηλώνεται μέσα από το προαιώνιο σχέδιο της ενανθρωπίσεως του Μονογενούς Του Υιού με σκοπό να σώσει τον άνθρωπο.