«Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Σέλμα Λάγκερλεφ – Κοιτώντας κατάματα το καλό» της Ελένης Λιντζαροπούλου

Ελένη Λιντζαροπούλου

Δημοσιεύτηκε 30 Οκτωβρίου 2017

Με μεγάλη ευχαρίστηση, σχεδόν χαρά, διάβασα, αρκετά καθυστερημένα ομολογώ, την πολύ ενδιαφέρουσα και επιμελημένη έκδοση του βιβλίου της Σέλμα Λάγκερλεφ (1858-1940), Η Άγια Νύκτα – Ο μύθος του χριστουγεννιάτικου τριαντάφυλλου, το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αρμός (2014), σε μετάφραση Δρ. Παναγιώτη Θωμά.

Στον μεταφραστή, θεολόγο και καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου ανήκει και το διαφωτιστικό Επίμετρο του βιβλίου το οποίο αποτέλεσε την αφορμή για το παρόν σημείωμα.

Όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Θωμάς, ο Ντέιβιντ Λάρσεν στο βιβλίο του The Company of the Creative: A Christian Reader's Guide to Great Literature and Its Themes, επιχειρώντας μια κριτική αποτίμηση από θεολογικής πλευράς του έργου των μεγάλων της παγκόσμιας λογοτεχνικής δημιουργίας, ανάμεσά τους και της Σέλμα Λάγκερλεφ, περισσότερο γνωστής μας από το πολυμεταφρασμένο βιβλίο της που είδαμε και σε κινούμενα σχέδια Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον, αμφιβάλλει ευθέως για τη «μαρτυρία ζώντος Χριστού» στο έργο της, τη φανέρωση, δηλαδή, χριστιανικής πίστης στα γραπτά της. Παρότι μάλιστα αναγνωρίζει την αδυναμία της στα υπερφυσικά στοιχεία, o πάστορας και συγγραφέας, καθηγητής στην Ακαδημία Deerfield, της καταλογίζει ότι «δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για τον υπερφυσικό Χριστό» [1].

Ο μεταφραστής του βιβλίου [2], και θα συμφωνήσω απόλυτα μαζί του, αμφισβητεί αυτού του είδους την αναζήτηση ομολογιακού χαρακτήρα θρησκευτικών αναφορών μέσα στη λογοτεχνία, επισημαίνοντας επίσης και τη δεδομένη υποκειμενικότητα στην ερμηνεία κάθε έργου. Επισήμανση την οποία συναντάμε και στα λόγια του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, ο οποίος μας λέει πως «ο ρόλος των ανθρώπων που χρησιμοποιούν και ερμηνεύουν τις λέξεις είναι σημαντικότατος, διότι οι λέξεις αποτελούν ανθρώπινη σύμβαση, η νοηματοδότηση των οποίων εξαρτάται από τον γράφοντα ή τον αναγνώστη» [3]. Και βεβαίως ας μην ξεχνάμε πως ένας από τους σημαντικότερους ποιητές του 20ού αι., ο Τόμας Σ. Έλιοτ, έγραφε: «Αυτό που θέλω είναι μια λογοτεχνία η οποία θα ήταν ασυνείδητα μάλλον παρά εσκεμμένα και προκλητικά χριστιανική».

Η ανάγνωση των απόψεων του Λάρσεν μου θύμισε, όχι χωρίς κάποιο μελαγχολικό μειδίαμα, τα «πάθη» του δικού μας Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ο οποίος στο παρελθόν αλλά και στις μέρες μας κρίθηκε και αμφισβητήθηκε ως προς την ορθοδοξία των γραπτών του. Αναφέρω μόνο δύο περιπτώσεις, η μία από έναν σύγχρονο λόγιο μοναχό, τον Θεόκλητο Διονυσιάτη (1916-2006), και η προγενέστερη από έναν ακαδημαϊκό θεολόγο, τον Δημήτριο Σ. Μπαλάνο (1877-1959). Γνώμονας των επικρίσεων δεν ήταν το έργο αλλά το ήθος του, το οποίο μάλιστα ο μοναχός Θεόκλητος θεωρεί ότι «διαπερνώντας την δημιουργική του σκέψη, αλλοιώνει την ορθοδοξία των κειμένων του» [4].

Αυτό το νήμα που συνδέει τα δύο σπουδαία πρόσωπα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, την προαναφερόμενη νομπελίστα συγγραφέα, η οποία –πρώτη Σουηδή γυναίκα– έλαβε το σημαντικό αυτό λογοτεχνικό βραβείο το 1909, και τον άγιο των ελληνικών γραμμάτων, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (1851-1911), ως φαίνεται αποτελεί κοινή μοίρα των ανθρώπων που έζησαν δημιουργικά (κάποιες φορές και αντισυμβατικά) ακουμπώντας καρδιακά και όχι ακαδημαϊκά στον χώρο της χριστιανικής πίστης.

Ποιος να ξέρει αν ποτέ ο ένας έμαθε για τα βιβλία του άλλου; (Αν και, φαντάζομαι, ο Παπαδιαμάντης θα παρακολουθούσε την επικαιρότητα και την απονομή των βραβείων Νόμπελ.) Ποιος να ξέρει αν γνώρισαν τη «συγγένειά» τους;

Το έργο των δυο μεγάλων συγγραφέων, σχεδόν σύγχρονων μεταξύ τους, διαποτίζεται από ελπίδα, πίστη στον άνθρωπο, βεβαιότητα για το καλό που θα κυριαρχήσει στον Κόσμο, ομορφιά, θαυμασμό για τη φύση και τη Δημιουργία, ευγνωμοσύνη, δοξολογία.

Από το σουηδικό δάσος Γκόιγκε ως την Αθήνα και τη Σκιάθο, το πρόσωπο του Θεού για τους δύο αυτούς αποκαλύπτεται μέσα από τις ενέργειες που λαμπρύνουν και φωτίζουν τα πιο κατατρεγμένα και αδικημένα πλάσματα. Κακοποιούς, καταδιωγμένους, φυγάδες και ληστές, πόρνες και «αμαρτωλούς», παιδιά και ξωτικά, νεράιδες και ζητιάνους.

Πατώντας στέρεα στις παραδόσεις των λαών τους και τις προσωπικές μνήμες, αναπλάθουν ένα πάνθεο ηρώων άλλοτε μεταφυσικών και άλλοτε υπερφυσικών, μαγικών ή και ρεαλιστικών, που επιστρατεύονται για να επιβεβαιώσουν την αλήθεια, την μία και μόνη που διαφαίνεται στις γραμμές τους: Αν ο Θεός είναι Αγάπη τότε και ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος, μπορεί να είναι Αγάπη.

Κι αν ο κόσμος μας έπαψε να αναζητά τον Θεό, δεν είναι διόλου βέβαιο ότι δεν αναζητά τον άνθρωπο. Εκείνον που προσμένει, που ελπίζει, που αγαπά, που σφάλει και μετανοεί.
Τον άνθρωπο που του αρκεί μόνο μια Νύχτα, μια προσωπική «Άγια Νύχτα» που θα τον αλλάξει και θα τον μεταμορφώσει οριστικά.

«Πρέπει αυτό να το θυμάσαι, γιατί είναι τόσο αληθινό, όσο τ’ ότι εγώ βλέπω εσένα και ‘συ εμένα. Δεν φανερώνεται με το φως απ’ τις λάμπες ή τα κεριά και δεν εξαρτάται από τον ήλο ή το φεγγάρι· μα εκείνο που χρειάζεται είναι να έχουμε τέτοια μάτια, που να μπορούν να βλέπουν τη δόξα του Θεού» [5].

Σημειώσεις
[1] Σ. Λάγκερλεφ, Η Άγια Νύκτα – Ο μύθος του χριστουγεννιάτικου τριαντάφυλλου, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2014, μετάφραση Π. Θωμά, σ. 64
[2] Επίσης από τον Αρμό, σε μετάφραση του ιδίου, κυκλοφορεί και το εξαίρετο παραμύθι της Σέλμα Λάγκερλεφ Ο μύθος της φωλιάς των πουλιών, ένα σπουδαίο ανθρώπινο έργο, ύμνος στη φύση και στα μυστήρια της που αποκαλύπτονται σε όποιον έχει μάτια να τα δει.
[3] Σπ. Αθανασοπούλου-Κυπρίου, «Ορθοδοξία και Λογοτεχνία», στο Αθανασοπούλου-Κυπρίου Σπ. κ.ά., Η Ορθοδοξία ως πολιτιστικό επίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου, τόμ. Γ’, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 87
[4] Π. Υφαντής, «Μεταξύ ακαδημαϊκής σφύρας και μοναστικού άκμονος, Ο Παπαδιαμάντης στο θεολογικό στόχαστρο», περ. Θεολογία, τόμ. ΠΒ’, τεύχ. 4 – 2011, σ. 103-107. Βλέπετε και: Σ. Αθανασοπούλου-Κυπρίου, «Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων: Η ευθύνη του χριστιανού αναγνώστη με αφορμή το διήγημα του Παπαδιαμάντη “Ο Γάμος του Καραχμέτη”», περ. Θεολογία, τόμ. ΠΒ’, τευχ. 4 – 2011, σ. 255
[5] Σ. Λάγκερλεφ, ό.π., σ. 21