Τσαρλς Ντίκενς – Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης / δυο αγαπημένοι συγγραφείς

• Γράφει ο ΝΙΚΟΣ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ

Όταν βρεθούμε στις μέρες των γιορτών, τότε το μυαλό στρέφεται στον Παπαδιαμάντη και στον Ντίκενς. Για τον Ντίκενς τα πνευματικά σύνορα έχουν προ πολλού καταργηθεί κι έτσι δεν έμεινε μονάχα στην πατρίδα του, την Αγγλία, αλλά έφτασε παντού όπου υπάρχουν άνθρωποι που διαβάζουν. Δεν μπορώ να ξέρω, βέβαια, αν σήμερα διαβάζεται ακόμα ο Ντίκενς. Ωστόσο, θα έλεγα ότι είναι ένας θεσμός στην παγκόσμια λογοτεχνία. Αποτύπωσε τη μετάβαση από τον ένα αιώνα στον άλλον, από τον 18ο στον 19ο. Από την αγροτική στη βιομηχανική εποχή. Ένας νεότερός του και συμπατριώτης του, ο J.B.Priestley είχε γράψει ότι ο Ντίκενς «έγινε ο φίλος και υπερασπιστής  των φτωχών και των απλών ανθρώπων».
Έργα όπως τα Όλιβερ Τουίστ, Χριστουγεννιάτικες ιστορίες, Μεγάλες προσδοκίες, Ιστορία δύο πόλεων, Ντέιβιντ Κόπερφιλντ… είναι έργα που στερέωσαν τη  δημοτικότητά του η οποία ποτέ δεν μειώθηκε στη διάρκεια της ζωής του και σήμερα ακόμη η εκτίμηση για το έργο του είναι πολύ υψηλή. Τα μυθιστορήματα της εποχής μας μπροστά σ’ αυτά του Ντίκενς μοιάζουν μαλθακά, παρφουμαρισμένα και οι περισσότεροι συγγραφείς «χαμένοι» στο διάστημα. Ο Ντίκενς ήταν «στρατευμένος» κι ας μην έχει η δική του στράτευση κάποια σχέση μ’ εκείνη που μάθαμε τα νεότερα χρόνια και που αποτυπωνόταν στην πολιτική-κομματική ταυτότητα του δημιουργού.
Για τον δικό μας Παπαδιαμάντη τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Η γλώσσα στάθηκε το εμπόδιο να ξεπεράσει τα σύνορα της πατρίδας του. Και παρότι κάποιοι ληξίαρχοι της νεοελληνικής λογοτεχνίας τον πολέμησαν, εντούτοις κρατάει την κορυφαία θέση του χωρίς να φαίνεται ότι μπορεί να… εκθρονιστεί! Τα περισσότερα έργα του σαφώς «αναπνέουν» στο κλίμα των γιορτών της ορθόδοξης λατρείας: Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Πάσχα… Ίσως οι  νεότεροι να μην διαβάζουν τα έργα του Παπαδιαμάντη.  Κι αυτό, φυσικά, έχει τις αιτίες του στο γλωσσικό του ιδίωμα, στο εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και στην εποχή μας που έχει ισοπεδώσει τα πάντα.

Γράφει καθηγητής Μιχάλης Ζ. Κοπιδάκης («Εν λόγω ελληνικώ…», Ίκαρος, Αθήνα 2003, 231-232): Ό,τι θαυμάζουν οι μεν στον Παπαδιαμάντη, οι άλλοι το κατακρίνουν. Ορισμένοι κριτικοί τού προσάπτουν αδυναμίες καλλιτεχνικής φύσης: στοιχειώδης πλοκή, έλλειψη σχεδίου, παρεμβολές στη ροή της αφήγησης, σχοινοτενείς επίπεδες περιγραφές, αναιμικοί επαναλαμβανόμενοι και τυποποιημένοι χαρακτήρες, προχειρογραφία. Άλλοι πάλι (ή και οι ίδιοι) ψέγουν τον συγγραφέα για παρακμιακό βυζαντινισμό, για οπισθοδρομική νοοτροπία, για μοιρολατρία, για στρουθοκαμηλισμό αναφορικά με τα ουσιώδη προβλήματα που ταλάνιζαν την εποχή του, για θρησκοληψία, για τον πεσιμιστικό του νατουραλισμό που ενίοτε φτάνει στα άκρα (Η φόνισσα). […]
Ο Λίνος Πολίτης (Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998, 9η έκδ., 205-206), γράφει: Από την πληθωρική παραγωγή του Παπαδιαμάντη πρέπει να αποκλείσουμε πολλά διηγήματα που μόλις φτάνουν ή ξεπερνούν το μέτριο. Πριν από το 1900 ξεχωρίζουν «Η νοσταλγός», το «Ολόγυρα στη λίμνη» (με έναν υποβλητικό, ποιητικό τόνο), το εκτεταμένο και πλατύ αφήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» (σαν ένας πολυπρόσωπος πίνακας, όπου όμως κυριαρχεί το κεντρικό πρόσωπο της μητέρας και η μητρική στοργή), ο «Έρωτας στα χιόνια» με τη λυρική του μελαγχολία. Μετά το 1900 ο λυρικός τόνος κυριαρχεί περισσότερο: εδώ ανήκουν, το πολυδιαβασμένο «Όνειρο στο κύμα», ο «Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου» και το εκτενέστερο, σαν λυρική εξομολόγηση, «Ρόδινα ακρογιάλια». Αλλά το έργο της τελευταίας δεκαετίας, αν όχι το πιο αντιπροσωπευτικό, πάντως το πιο δυνατό του Παπαδιαμάντη είναι Η Φόνισσα (1903).

Δεν μπορώ να ξέρω, καθότι δεν είμαι και κριτικός, αν «σιγά-σιγά, με τα χρόνια και με τη συμβολή μιας απαιτητικότερης κριτικής, ο συγγραφέας μας έχασε την πρώτη λάμψη του θρύλου του και αντιμετωπίστηκε με πιο νηφάλιο τρόπο» Παναγιώτης Μουλλάς, «Εισαγωγή». Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Αυτοβιογραφούμενος, Ερμής, Αθήνα 1974, σ.ξγ΄- ξδ΄). Όπως και να τον χαρακτηρίζουν, σημασία έχει πως είναι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, του οποίου τα έργα κυκλοφορούν σε άπειρες εκδόσεις και κυρίως τις περιόδους των γιορτών. Και διαβάζονται τα έργα του. Και θα διαβάζονται για πολλά χρόνια…