Ο “άγιος” των ελληνικών γραμμάτων : Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

«Επί πόσον ακόμα θα το ενθυμούμαι εκείνο το αβρόν, το απαλόν σώμα της αγνής κόρης, το οποίον ησθάνθην ποτέ επάνω μου επ’ ολίγα λεπτά της άλλως ανωφελούς ζωής μου! Ήτο όνειρον, πλάνη, γοητεία. Και οπόσον διέφερεν απ’ όλας τας ιδιοτελείς περιπτύξεις, απ’ όλας τας λυκοφιλίας και τους κυνέρωτας του κόσμου η εκλεκτή, η αιθέριος εκείνη επαφή! Δεν ήτο βάρος το φορτίον το ευάγκαλον, αλλ’ ήτο ανακούφισις και αναψυχή. Ποτέ δεν ησθάνθην τον εαυτόν μου ελαφρότερον ή εφ’ όσον εβάσταζον το βάρος εκείνο…ήμην ο άνθρωπος, όστις κατόρθωσε να συλλάβη με τας χείρας του προς στιγμήν έν όνειρον, το ίδιον όνειρον του…»
-Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, μία απο τις σημαντικότερες μορφές της Ελληνικής λογοτεχνίας, γεννήθηκε στις 3 Μαρτίου το 1851 στη Σκιάθο. Γονείς του ήταν ο ιερέας Αδαμάντιος Εμμανουήλ και η Αγγελική Εμμανουήλ. Από νεαρή ηλικία οικειοποιήθηκε  τα εκκλησιαστικά πράγματα, τα εξωκλήσια και την ήρεμη ζωή που απέπνεε το νησί. Όλα αυτά άσκησαν επιρροή στην προσωπικότητα του -μια αναμφίβολα χριστιανική προσωπικότητα-, που διατήρησε σε ολόκληρη τη ζωή του. Μεγάλωσε σε ένα κλίμα που επικρατούσε η ευλάβεια και υπήρχε πάντοτε έντονα το στοιχείο της θρησκείας. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Αφού αποφοίτησε απο το γυμνάσιο Χαλκίδας και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στην Αθήνα, με αρκετές δυσκολίες, το 1874 γράφεται στην Φιλοσοφική σχολή, χωρίς όμως να πάρει ποτέ το δίπλωμα του. Η ζωή του Παπαδιαμάντη χαρακτηρίζεται λιτή  με καθιερωμένη ενασχόληση την ανάγνωση εκκλησιαστικών βιβλίων, τη συγγραφή και απο νωρίς  την συνεργασία με εφημερίδες, που ήταν και το πρώτο του επάγγελμα, μεταφράζοντας έργα απο τα αγγλικά και τα γαλλικά. Ο ίδιος υπήρξε άριστος μελετητής των ηθών της εποχής του και της ανθρώπινης ψυχολογίας. Μέσω της αξεπέραστης, και γεμάτης λυρισμό, πένας του έγραψε αναμφίβολα τα σημαντικότερα ηθογραφήματα της νεότερης Ελλάδας. Την ίδια εποχή που ξεκίνησε να δραστηριοποιείται με την δημοσίευση μεταφράσεων για λογαριασμό περιοδικών, άρχισε και η δημιουργία των δικών του έργων -μυθιστορήματα και ποιήματα. Λίγο καιρό αργότερα ανακάλυψε τον δρόμο του και μπήκε στον κόσμο του διηγήματος, αρχής γενομένης με την συγγραφή του έργου “Χρήστος Μηλιόνης” , που εμπνεύστηκε απο ένα δημοτικό τραγούδι. Κατά αραιά χρονικά διαστήματα έκανε επισκέψεις στην πατρίδα του, στην οποία πέθανε το 1911 απο πνευμονία.




Για ολόκληρο το έργο του Παπαδιαμάντη κατά καιρούς έχουν γραφτεί πολλά· εγκώμια που τοποθετούν τον ίδιο και την προσφορά του στα ελληνικά γράμματα στο ανώτερο βάθρο της λογοτεχνίας και απο την άλλη κριτικές που τον απομυθοποιούν και αρνούνται την όποια αξία του προσδίδεται. Η αλήθεια είναι πως ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης κατόρθωσε μέσα  στο έργο του να περικλείσει : μια εντελώς ιδιότυπη χρήση της ελληνικής γλώσσας, την μοναδική περιγραφή λαογραφικών στοιχείων και τον στοχασμό βαθύτερων νοημάτων σχετικά με τον άνθρωπο και τη φύση  σε συνδυασμό με τη μεταφυσική διάσταση.
Όσον αφορά τη γλώσσα  στα έργα του, όπως αναφέρθηκε, είναι μια εντελώς προσωπική και ιδιόμορφη, ενώ παρατηρούνται τρία επίπεδα στα οποία κινείται. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας στους διαλόγους του χρησιμοποιεί πιστά διατυπωμένη την ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα εμπλουτισμένη απο ιδιωματισμούς – κυρίως το σκιαθίτικο ιδίωμα. Στην αφήγηση η καθαρεύουσα έχει τον κυρίαρχο ρόλο, που όμως συνδυάζεται με στοιχεία της δημοτικής, δημιουργώντας ένα αρμονικό σύνολο και φυσικά το πολύ προσωπικό ύφος του συγγραφέα. Τέλος, στις περιγραφές και στις έντονες λυρικές παρεκβάσεις του χρησιμοποιεί την επίσημη και πιο αυστηρή καθαρεύουσα. Όλα τα παραπάνω συντείνουν στο ότι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έχει στα έργα του τον απόλυτο έλεγχο της γλώσσας· μιας γλώσσας επιβλητικής, τελετουργικής,  υπεράνω προσδιορισμών, που σε κάθε σημείο επιλέγει την πιο κατάλληλη λέξη : «Ήτο ήδη δεκαεπταέτις, κι εφαίνετο να είναι είκοσιν ετών, εν υπερακμή ρώμης και καλλονής, ομοία με την Πρωτομαγιάν, το κορύφωμα τούτο της Ανοίξεως, την ετοίμην να παραδώσει τα σκήπτρα εις το αδυσώπητον και δρεπανηφόρον θέρος-έρος.»

---

                                               

“..Απεναρκώθη, και χωρίς να κοιμάται εντελώς, ωνειρεύετο. Της εφάνη οτι ευρίσκετο αλλού, εις άλλον τόπον. Σιμά εις τον Άι-Γιάννην τον Κρυφό, εκείνον τον Άγιον όστις εγιάτρευε τους κρυφούς πόνους, κ εδέχετο την εξαγόρευσιν των κρυφών αμαρτιών· εκεί άξαφνα εβρέθη. Αντικρυζε τον κήπον του Περιβολά, με την γυναίκαν την κατάκλειστον εις την καλύβην, την άρρωστην. Έβλεπε την θύραν του φραγμένου κήπου,το πηγάδι, τη στέρναν, το μάγγανον. Ήκουσε ευκρινώς να εξέρχεται απο την στέρναν μια βαθεία, πολύ βαθεία, αλλόκοτος βοή. Εταράσσετο το νερό της στέρνας με παφλασμόν τρικυμίας, εφώναζε, και σχεδόν ωμίλει ως άνθρωπος. Αυτή διέκρινε ενεργώς την λέξιν την οποίαν επρόφερεν το λαλούν εκείνον νερόν : «Φόνισσα!… Φόνισσα!…»”

---

Ναι! Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης αναμφισβήτητα ανήκει στην πολύτιμη παράδοση μας. Οι περισσότεροι σήμερα συμφωνούν με τη λαμπρότητα της τέχνης του και δικαίως το όνομα του τοποθετείται πλάι στα ιερά τέρατα της παγκόσμιας κλασσικής λογοτεχνίας. Για να τον μνημονεύουμε όλοι, να δύνανται όλες οι γενιές ανθρώπων να τον απολαύσουν. «Δεν είμαι «Άγιος» ούτε θρησκόληπτος –μας λέει στα έργα του. Εγώ απλώς είμαι  ένας άνθρωπος θρησκευόμενος, ένας διαφορετικός χριστιανός –αν είμαι-  από τους   χριστιανούς για τους οποίους ο Χριστός μια φορά γεννήθηκε, κάποτε… Γιατί ο Χριστός της αγάπης γεννιέται μέσα μου κάθε στιγμή». ‘Αυτός ο Παπαδιαμάντης είναι ο δικός μας Ντοστογιέφσκι.Που έδωσε στη θάλασσα την αύρα της τη δροσερή, στο τριαντάφυλλο το άρωμά του, στο αηδόνι το τραγούδι του. Και είναι, νομίζω, ό,τι χρειαζόμαστε σήμερα, απέναντι στην αλαζονεία και στην ανηθικότητα των ισχυρών’ (Αντώνης Καρτσάκης, δρ. Φιλολογίας) . Ο Παπαδιαμάντης λοιπόν, με το έργο του μας δείχνει έναν διαφορετικό δρόμο απο αυτόν που ακολουθήσαμε. Μας δείχνει έναν δρόμο πιο αυθεντικό, πιο αληθινό που προσανατολίζει τις σχέσεις των ανθρώπων στην απλότητα, μακριά απο την ιδιοτέλεια και τη φθορά των καιρών μας. Εκεί που η αλήθεια δεν φαίνεται όπως εμείς περιμένουμε να την δούμε. 

“Και εξ όλων των καρπών ο μόνος, όστις δεν χρήζει ούτε καιρού ούτε ώρας διά να ωριμάση, είναι ο σατανικός έρως.”

Μεταξύ άλλων, κάποια απο τα σημαντικότερα έργα του είναι :

• Οι Έμποροι των Εθνών (1883)
• Χρήστος Μηλιόνης (1885)
• Θέρος – Έρος (1891)
• Ο Καλόγερος (1892)
• Χωρίς στεφάνι (1896)
• Έρως – Ήρως (1897)
• Όνειρο στο κύμα (1900)
• Το Θαύμα της Καισαριανής (1901)
• Η φόνισσα (1903) 
• Εξοχικόν κρούσμα (1906)
• Κοινωνική αρμονία (1906)
• Το Μυρολόγι της φώκιας (1908)